راز جاودانگی اسلام

بسم الله

مقدمه:

نکته ی بسیار مهمی که ما را به راز جاودانگی اسلام رهنمون می سازد آن است که دستورات این دین هماهنگی بسیار دقیق و حساب شده ای با فطرت و سرشت بشر دارد، که این موضوع به اسلام انعطاف خاصی بخشیده و آن را از حالت خشکی و جمود در آورده است. برای آشنایی بیشتر این جاودانگی در این مقاله ما را همراهی کنید.

راز جاودانگی

استاد بزرگوار شهید مطهری این ویژگی را مهمترین راز جاودانگی اسلام می داند و در این باره می نویسد: «مادر همه رازها و رمزها، روح منطقی اسلام و وابستگی کامل آن به فطرت و طبیعت انسان و اجتماع و جهان است.

اسلام در وضع قوانین و مقررات خود رسماً احترام به فطرت و وابستگی خود را با قوانین فطری اعلام نموده است. این جهت است که به قوانین اسلام امکان جاویدان بودن داده است».

حال با یک مطالعه میدانی و گسترده ای که از سوی اندیشمندان دینی صورت گرفته این نتیجه به دست می رسد که هماهنگی دین اسلام با فطرت بشر به دلیل خصویات و ویژگی هایی است که در این دین آسمانی و ملکوتی وجود دارد که ما در ادامه به نحو اختصار به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:

1-  بها دادن به عقل و خرد بشر

در میان ادیان موجود هیچ دینی را نمی توان یافت که مانند اسلام با عقل و اندیشه بشر پیوند و رابطه ی دوستی برقرار کرده باشد، پیوند ی محکم و ریشه دار، که در مسیر سعادت و خوشبختی ابدی می تواند به عنوان نیرویی فوق العاده ارزشمند و کار آمد، انسان را مدد و یاری رساند.

شخصى از امام صادق (علیه السلام) پرسید: عقل چیست؟ حضرت در پاسخ فرمود: عقل چیزى است که به وسیله آن خدا را بپرستند و بهشت را به دست آورند.1

در روایت دیگری امام باقر (علیه السلام) می فرماید: خداوند‌ (پس از خلقت عقل خطاب به او) می فرماید: به عزت و جلال خود سوگند که خلقى نیافریدم که از تو نزدم محبوب‏تر باشد، تو را به کسى می دهم که دوستش دارم همانا روى امر و نهى من با تو است و کیفر و پاداشم به حساب تو است.2

بر اساس این روایات می توان گفت: فراریان از دین اسلام از مسیر عقل فاصله گرفته اند و به درستی از این گوهر ارزشمند خدادادی بهره نبرده اند وگرنه در سایه عقل با تحقیق و تفحص به این نتیجه می رسیدند که تنها دینی که می توان در برابر دستوراتش سر تسلیم فرود آورد دین شریف اسلام است.

اسلام دین همیشه زنده ای است که می تواند در شرایط گوناگون زندگی و زمان های مختلف راه حل مناسب و سودمندی را برای حل مسائل و تأمین نیازهای بشر ارائه دهد

اهمیت و بلندی جایگاه عقل به اندازه ا ی است که خالق متعال روی صاحبان عقل حساب ویژه باز نموده و در این باره فرموده است: إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِیفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ.3

در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتی هایى که در دریا به سود مردم در حرکتند، و آبى که خداوند از آسمان نازل کرده، و با آن زمین را پس از مرگ زنده نموده و انواع جنبندگان را در آن گسترده و (همچنین) در تغییر مسیر بادها و ابرهایى که در میان زمین و آسمان معلقند، نشانه‏هایى است (از ذات پاک خدا و یگانگى او) براى مردمى که عقل دارند و مى‏اندیشند.

حال با توجه به اهمیت والایی که عقل در دین اسلام دارد فقهای عالی مقام را بر آن داشته که در کنار کتاب، سنت و اجماع، عقل را نیز یکی از مهمترین منابع استنباط احکام شرعی بدانند و برای آن حساب ویژه ای باز نمایند.

کاربرد عقل در بین فقیهان اسلامی به اندازه ای است که درموارد متعدد باعث شده آن بزرگواران خود را به قاعده ملازمه میان حکم عقل و شرع پایبند نمایند و بگویند (کل ما حکم به العقل حکم به الشرع و کل ما حکم به الشرع حکم به العقل) که معنای این قاعده این است که هرجا عقل یک مفسده یا یک مصلحت قطعی را درک کرد ما کشف می کنیم که شرع نیز همین حکم را دارد و از سوی دیگر هر جا شرع حکمی داشته باشد ما کشف می کنیم که عقل نیز همین حکم را دارد هر چند عقل بالفعل از مصلحت و مفسده ای که در کار است آگاه نباشد.

در حقیقت آنچه از کلمات علما و اندیشمندان اسلامی استفاده می شود آن است که عنصر عقل می تواند مددکار خوبی برای فقیه به شمار آید، تا به کمک آن بتواند با قدرت به میدان استنباط احکام شرعی پای گذاشته و مسائل مستحدثه و جدید را در هر عصر و زمانی به راحتی حل و فصل نماید.

لذا اگر در موارد خاص از اسلام دستوری نرسیده باشد فقیه به کمک عقل می تواند حکم آن را کشف نماید چرا که عقل با سیستم قانون گذاری اسلام آشناست و به خوبی می تواند حکم این گونه از موارد را استخراج نماید.

به طور مثال در عصر حاضر مواد مخدر بسیار خطرناکی مثل شیشه، کراک، اِکس و... تولید شده است که در اسلام دستور خاصی در مورد آنها نداریم در این جا عقل با توجه به آثار بسیار مخرّب و خانمان سوزی که این گونه از مواد می توانند در جامعه بشری از خود به جای گذارند به این کشف مهم دست می یابد که استعمال چنین موادی به طور قطع و یقین مفسده ی عمومی و نوعی دارد که مجتهد نیز بر اساس همین تشخیص عقل، فتوا به حرمت استعمال آنها می دهد.

بنابراین با توجه به آنچه گفته شد می توان گفت: در اسلام عقل ابزار کارآمدی است که می تواند بسیاری از مسائل پیچیده ی به ظاهر حل نشدنی را حل نماید و پاسخ گویی خوبی در این زمینه باشد.

2-وضع قواعد ثابت برای نیازهای متغیر

یکی از دیگر خصوصیاتی که هماهنگی این دین را با فطرت و سرشت بشر نمایان می سازد و به آن امکان جاوید ماندن می دهد، قواعد موثر و کارآمدی است که در این دین شریف وجود دارد. قواعدی ثابت ولی در عین حال انعطاف پذیر و نرم، که با پوششی فراگیر قادر است بسیاری از مصادیق را در هر عصر و زمانی شامل شود و راه حل مناسب و سودمندی را برای آنها ارائه دهد که ما در اینجا به چند نمونه از این قواعد به نحو گزیده اشاره می کنیم:

1-قاعده اهم و مهم

در فقه اسلامی این مطلب کاملاً قطعی و پذیرفته شده است که احکام شرعی تابع یک سلسله مصالح و مفاسد واقعی هستند که فقیه جامع الشرایط موظف است در صدور حکم و فتوا به آنها توجه ویژه داشته باشد.

نکته ی مهم در مورد این بحث آن است که مصالح و مفاسد همگی از نظر جایگاه در یک سطح و رتبه نیستند بلکه برخی از آنها از اهمیت والاتری برخودار هستند، که این امر در مواردی فقیه را در صدور حکم دچار مشکل می سازد. فقه اسلامی برای خروج فقیه از این بن بست قاعده ای به نام اهم و مهم را وضع نموده است که او می تواند با توجه به این قاعده، درجه ی مصالح و مفاسد را سنجیده و مصالح مهم تر را بر مصالح کم اهمیت تر ترجیح دهد و از این طریق مشکل را حل کند.

یکی از این موارد که فقیه باید مصالح و مفاسد را بسنجد و سپس نظر قطعی خود را اعلام نماید، در صورتی است که میان دو حکم تزاحم وجود داشته باشد، به این صورت که مکلف با دو حکمی مواجه شود که این دو حکم برای یکدیگر مزاحمت ایجاد کنند به گونه ای که او نتواند به هر دو عمل کند که اصطلاحاً فقها چنین موردی را از موارد باب تزاحم به شمار می آورند.

به عنوان مثال: هر گاه دو نفر برای معالجه ی خود نیاز به پول داشته باشند که یکی از آنها همسر انسان باشد و دیگری فرد غریبه ای باشد و ما توان پرداخت پول به هر دو را نداشته باشیم در این صورت عقل می گوید همسر اهم است و ما باید به همسر کمک کنیم.

در میان ادیان موجود هیچ دینی را نمی توان یافت که مانند اسلام با عقل و اندیشه بشر پیوند و رابطه ی دوستی برقرار کرده باشد

2-قاعده لاضرر

در اسلام قاعده ی معروفی وجود دارد که به قاعده ی لا ضرر شهرت دارد. این قاعده برگرفته از روایات معتبری است که مطابق فرمایش عالم بزرگوار فخر المحققین این دسته از روایات در حد تواتر هستند.

در این روایات رسول گرامی اسلام در یک جمله ی کوتاه این قاعده را به این صورت بیان فرموده است که «لاضرر و لا ضرار فی الاسلام».4

مطابق نظر مرحوم آخوند خراسانی کلمه ی ضرر و ضرار هر دو به یک معنا هستند که هم شامل ضرر مالی می شود و هم جانی و حیثیتی.

عالم بزرگوار شیخ مرتضی انصاری معتقد است که بر اساس این روایات هر حکمی که مستلزم ضرر باشد آن حکم از طرف شارع و قانون گذار صادر نشده است حال فرقی نمی کند که ضرر، ناشی از خود حکم باشد و یا ناشی از متعلق حکم باشد.

بر اساس این قاعده هر حکمی که ضرر و زیانی را متوجه ی افراد جامعه کند از نظر اسلام آن حکم منتفی است و اعتباری ندارد که از این طریق راهی برای جبران خسارت و دفع ضرر برای شخص متضرر درست می شود.

 

نتیجه:

چنان چه ملاحظه فرمودید اسلام دین همیشه زنده ای است که می تواند در شرایط گوناگون زندگی و زمان های مختلف راه حل مناسب و سودمندی را برای حل مسائل و تأمین نیازهای بشر ارائه دهد.

بنابراین شایسته است که خرده گیرانی که همواره با قلم و بیان خود به دین اسلام طعنه می زنند، به دور از هرگونه تعصب، در مورد این دین شریف به قضاوت بنشینند و واقعیّت را آن گونه که هست ببینند و پذیرای آن باشند.