دو فریضه مهم ولی مظلوم

بسم الله

اشاره

امر به معروف و نهى از منکر، یعنى نگران سرنوشت دیگران و در اندیشه خوش‏بختى مردمان بودن. اسلام، آیین دیگرگرایى است و هرگز بى‏تفاوتى پیروان خود را درباره گرفتارى‏هاى دیگران روا ندانسته است و امر به معروف و نهى از منکر، یکى از نمونه‏هاى والاى دیگرگرایى است. از نگاه آموزه‏هاى دینى، بالاترین نمونه دوستى و مهرورزى، به شکل امر به معروف و نهى از منکر نمود مى‏یابد. حضرت على علیه‏السلام در سخنى زیبا در این باره مى‏فرمایند:
«بهترین برادرانت کسى است که تو را به راه هدایت راهنمایى کند، پرهیزکارى را براى تو فراهم آورد و تو را از پیروى خواهش‏هاى نفسانى بازدارد.» نیز فرمودند:
«باید دوست‏ترین انسان‏ها نزد تو کسى باشد که تو را به سوى بالیدن و بزرگ شدن راهنمایى کند و عیب‏هایت را به تو گوشزد کند».
اهمیت امر به معروف و نهى از منکر، تأثیر آن بر سلامت فرد و اجتماع و شرایط انجام آن ـ که سبب مى‏شود این دو واجب مهم به درستى صورت پذیرد ـ از بحث‏هایى است که در این نوشتار به آن اشاره خواهد شد. از یاد نبریم که اهمیت امر به معروف و نهى از منکر تا آنجاست که براى زنده کردن آن، قیام خونینى چون قیام عاشورا پدید آمده است.
نخستین هفته ماه محرم، هفته زنده نگه‏داشتن امر به معروف و نهی از منکر نام‏گذاری شده است. از آنجا که امرو نهی، دو ابزار اساسی تربیت و پرورش روح آدمی است، امر به معروف و نهی از منکر نیز شیوه اصلی پیامبران و مصلحان در تربیت و هدایت مردم بوده است. از این رو، احیای این دو فریضه پر برکت الهی، استمرار حرکت انسان ساز پیامبران گذشته و بسترساز تحقق صلاح و اصلاح جامعه در آینده است. با امید به موفقیت آمران به معروف و ناهیان از منکر که مصداق امت برگزیده قرآنی و پیروان راستین حضرت سیدالشهدا علیه‏السلام می‏باشند، زوایای مختلف این دو گوهر انسان‏ساز را از نظر می‏گذرانیم.

معنای امر به معروف و نهی از منکر

« امر» به معنای فرمان دادن و « نهی» به معنای بازداشتن و منع از انجام کاری است. «معروف»، هر آن چیزی است که عقل و دین، آن را به نیکی و خوبی می‏شناسند و معرفی می‏کنند و «منکر»، هر آن چیزی است که عقل و شرع، آن را ناپسند می‏دارند. پس امر به معروف، یعنی فرمان دادن به انجام کارهای نیک و نهی از منکر، به معنای بازداشتن از بدی و ناپسندی است.
یکتاپرستی، نیکی به پدر و مادر، انفاق به خویشاوندان، کمک به مساکین و درماندگان، برپایی نماز، پایبندی به عهد، مبارزه با ظلم و ستم، امر به معروف و نهی از منکر، پرداخت وجوهات شرعی و... نمونه‏هایی از معروف‏ها، و شرک به خداوند، زنا و فحشا، ربا، سرقت، دست درازی به اموال یتیمان، تکبر، اسراف و بدخویی، نمونه‏هایی از منکرهای ذکر شده در قرآن کریم می‏باشند.

امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

دستور قرآن کریم بر ضرورت و وجوب امر به معروف و نهی از منکر کاملا آشکار است. در آیه‏ای می‏خوانیم:
« و باید از میان شما گروهی باشند دعوتگر به خیر که به نیکی (معروف) فرمان دهند و از ناشایستی(منکر) باز دارند و اینان رستگارانند». دراهمیت امر به معروف و نهی از منکر همین بس که در قرآن کریم، نام آمرین به معروف، در کنار نام پیامبران آمده است و کیفر قاتلان آنان، مثل کیفر قتل انبیاست.

امر به معروف و نهی از منکر در روایات

پیامبر اکرم (صلی‏الله‏علیه‏و‏آله وسلم) درباره ضرورت امر به معروف و نهی از منکر می‏فرمایند:« امت من تا هنگامی که امر به معروف و نهی از منکر می‏کنند و بر نیکی و تقوا یار یکدیگرند، در سلامتی خواهند بود و هر گاه آن را رها کنند، برکت‏ها از ایشان رخت خواهد بست...». امیرالمؤمنین علی (علیه‏السلام) نیز می‏فرمایند:
« امر به معروف و نهی از منکر را وامگذارید که بدکارانتان بر شما چیره می‏گردند و آن‏گاه که دعا کنید، دعایتان مستجاب نشود».
امام حسین علیه‏السلام در این باره فرمودند: «... خداوند به عنوان فریضه از امر به معروف و نهی از منکر آغاز می‏کند تا نشان دهد که اگر این فریضه ادا شود و استوار گردد، همه فریضه‏ها ـ چه آسان و چه دشوار ـ استوار خواهد گشت؛ از آن رو که امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به اسلام، مخالفت با ظالم، تقسیم غنیمت‏های جنگی و غیرجنگی، گردآوری زکات از جایگاه آنها و پرداخت آن به مستحقان است».

روایات امر به معروف و نهی از منکر

حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند:
ای اباذر! مَثَل کسی که مردم را (به معروف) دعوت می‏کند و خود عمل به آن نمی‏کند همانند کسی است که بدون زه کمان تیراندازی می‏کند.
« امّت من همواره در خیر و سعادتند مادام که امر به معروف و نهی از منکر نمایند و بر انجام نیکیها همکاری کنند».
« آمران به معروف، خلیفه خدا در زمین هستند.»
« زمانی که امت من امر به معروف و نهی از منکر را ترک کند، باید خود را برای عذاب خدا آماده سازد»
آداب امر به معروف و نهی از منکر در کلام پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره آداب امر به معروف و نهی از منکر فرمود ند:آمر به معروف، نیازمند آن است که به حلال و حرام آگاه و از آن‏چه دیگران را امر و نهی می‏کند، خود، فارغ شده باشد. برای خلق، ناصح مهربان و با آنان رفیق باشد. با لطف و بیان خود، آنان را دعوت کند، اخلاق آنان را بشناسد تا با هر یک مناسب شأنش رفتار کند، به مکر نفس و نیرنگ‏های شیطان بینا و بر آن چه بدو رسد، شکیبا باشد و آنان را به سبب آن چه بدو رسیده، مکافات و از آنان شکایت نکند، خشونت نورزد و برای نفس خود خشمگین نشود. نیّت خود را برای خدا خالص گرداند و از او یاری بخواهد و در پی رضایت او باشد. پس اگر با او مخالفت و در حقش جفا کنند، صبر پیشه کند و اگر با او موافقت کنند و سخنش را بپذیرند، سپاس‏گزاری کند و کار خود را به خدایش واگذرد و به عیب خویش بنگرد».

امر به معروف و نهی از منکر در کلام امام علی علیه‏السلام

الف: فضیلت امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف برتر از جهاد
حضرت علی (علیه‏السلام) اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر را در مقایسه با جهاد در راه خدا این‏گونه بیان می‏فرمایند: همه اعمال نیک و حتی جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر مثل قطره در مقابل دریاست. همچنین امام (علیه‏السلام) در پاسخ به این شبهه که ممکن است بر اثر امر به معروف و نهی از منکر جان یا روزی کسی به خطر بیفتد می‏فرمایند:
امر به معروف و نهی از منکر نه اجل کسی را نزدیک می‏سازد و نه روزی او را کم می‏کند.
امر به معروف و نهی از منکر دو صفت الهی
حضرت علی (علیه‏السلام) در اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر، آن دو را اوصاف الهی می‏شمارند: امر به معروف و نهی از منکر دو صفت از صفات پسندیده خداوند سبحان است و این دو مرگ کسی را نزدیک نمی‏کنند و روزی را نمی‏کاهند.
امر به معروف برترین اعمال
علی (علیه‏السلام) در تبیین اهمیّت مسأله امر به معروف و نهی از منکر می‏فرمایند:
«امر به معروف با فضلیت‏ترین اعمال بندگان خداست» و در جای دیگر می‏فرمایند: هدف نهایی دین امر به معروف و نهی از منکر و بر پاداشتن حدود الهی است.
امر به معروف و نهی از منکر، نوعی از جهاد
از امام علی (علیه‏السلام) درباره ایمان سؤال کردند، آن حضرت فرمودند: ایمان بر چهار ستون صبر، یقین، عدل و جهاد استوار است، حضرت در ادامه و در معرفی بیشتر جهاد اضافه می‏کنند: جهاد که از پایه‏های اصلی ایمان است خود بر چهارگونه انجام می‏گیرد که دو صورت آن امر به معروف و نهی از منکر است... هر که امر به معروف را به جای آورد، با مومنان همراهی کرده و آن‏ها را نیرومند ساخته است و هر که نهی از منکر کند در حقیقت بینی منافقان و افراد دو رو را به خاک مالیده است.
ب: تشویق به امر به معروف و نهی از منکر
در موارد بسیاری امام علی (علیه‏السلام) مردم را به امر به معروف و نهی از منکر تشویق فرموده‏اند؛ به عنوان نمونه به چهار مورد اشاره می‏شود:
دستور به اجرای امر به معروف و نهی از منکر
حضرت درمناسبت‏ها و موقعیت‏های گوناگونی از افراد می‏خواهند که این دو تکلیف را به جای آورند. از جمله می‏فرمایند: عمل کننده به نیکی و بازدارنده از شرّ و بدی باش. نیز می‏فرمایند: امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر باش.
سبقت‏گیری در امر به معروف
مردم بیشتر در امور مادی نظیر کسب مقام و مال به رقابت می‏پردازند. علی‏بن ابیطالب (علیه‏السلام) به عنوان رهبری الهی که مسئولیّت نشان دادن راه‏های واقعی کمال را به عهده دارد راه صحیح سبقت‏گیری را این گونه بیان می‏کنند:
ای مردم اگربه ناچار می‏خواهید باهم رقابت کنید، پس چه بهتر که در برپایی حدود الهی و امر به معروف برهم پیشی گیرید و سعی کنید هر یک از شما بیشتر و بهتر از دیگری در این عرصه بکوشد.
اظهار رضایت از آمرین به معروف و ناهین از منکر
چون مردم مصر در مقابل ستم و فساد و تباهی ایستادگی کردند و از رهبران خود در خواست کردند که احکام الهی را رعایت کنند و از ستم خودداری کنند، این کار آن‏ها که مصداق کامل امر به معروف نهی از منکر، موجب خوشنودی علی علیه‏السلام شده بود. از این رو آن حضرت هنگامی که مالک اشتر را به عنوان استاندار مصر به آن سرزمین فرستادند، طیّ نامه‏ای که نوشتند از کار آن‏ها قدردانی کردند. حضرت علی(علیه‏السلام) در آن نامه فرمودند: این نامه از بنده خدا علی امیرالمؤمنین به سوی آن دسته از مردم مصر است که برای خدا به خشم آمدند، در آن هنگام که در زمین نافرمانی خدا می‏شد و حقّ خدا رعایت نمی‏شد و ستم در همه جا شایع بود و نه به معروف عمل می‏شد و نه از منکر و زشتی جلوگیری به عمل می‏آمد....
منع از ترک امر به معروف و نهی از منکر
شیوه دیگر از تشویق به رعایت تکلیف امر به معروف و نهی از منکر این است که گاه حضرت به جای امر مستقیم به اجرای این دو تکلیف از ترک این دو مهّم منع فرمودند و می‏گفتند: از پشت کردن به یکدیگر و ترک امر به معروف و نهی از منکر پرهیز کنید.
ج: ترک امر به معروف... و آثار آن
تسلط بدکاران نتیجه ترک امر به معروف و نهی از منکر
وقتی علی‏بن ابیطالب (علیه‏السلام) دربستر شهادت قرار گرفتند، به امام حسن(علیه‏السلام) و امام حسین (علیه‏السلام) سفارش‏های بسیاری درباره رعایت احکام و مقررات اسلامی و نحوه شرکت در فعالیت‏های اجتماعی کردند.از جمله مواردی که در آن سفارش‏ها به چشم می‏خورده توجّه به امر به معروف و نهی از منکر است: امام علیه‏السلام در قسمتی از این مطالب می‏فرمایند: از تشویق همدیگر به انجام کارهای شایسته و بازداشتن از ارتکاب کار زشت خودداری نکنید و بدانید که اگر این کار راترک کردید بدکاران بر شما مسلط می‏شوند. وقتی آن‏ها مسلط شدند هر اندازه دعا کنید دعای شما قبول نمی‏شود....
عذاب و لعنت و... نتیجه امر به معروف و...
در خطبه قاصعه علی علیه‏السلام هشدار می‏دهند و می‏فرمایند: خداوند سبحان گذشتگان را از رحمت خود دور نکرد مگر به خاطر ترک امر به معروف و نهی از منکر؛ یعنی افراد سفیه را که بی‏خردانه مرتکب گناه می‏شدند برای نافرمانی‏هایشان از رحمت خود دور ساخت و خردمندان و صاحبان اندیشه راهم به جهت ترک نهی از منکر دچار عذاب و لعن کرد.
از دست دادن نیروی تشخیص
از آثار بسیار خطرناک ترک امر به معروف و نهی از منکر آن است که قدرت تشخیص امور از انسان گرفته می‏شود. ابوجحیفة، از یاران مورد اعتماد امام علی (علیه‏السلام) می‏گوید: شنیدم که امیرالمومنین (علیه‏السلام) درباره امر به معروف و نهی از منکر می‏فرمودند: بر اثر دور ماندن از رحمت الهی اوّل چیزی که از آن محروم می‏شوید جهاد با دست است، سپس با زبان و بعد از آن جهاد با قلب‏هایتان است. آن گاه فرمودند:
کسی که حتی با قلبش به طرفداری از نیکی‏ها و مبارزه با منکرات برنخیزد، قلبش واژگون می‏شود یعنی توان تشخیص نیک و بد را از دست می‏دهد.
شکایت از تارکان امر به معروف و نهی از منکر
امام علی (علیه‏السلام) در ضمن خطبه‏ای دشمن‏ترین مردم را در نزد پروردگار عالم دو طایفه معرفی می‏کنند: دسته اوّل کسانی‏اند که به جهت نافرمانی خداوند، آن‏ها را به خودشان واگذاشته است. دسته دوّم گروهی‏اند که نادانی‏ها را در خودجمع کرده‏اند و افراد ناآگاه را گمراه می‏کنند.
آن حضرت در ادامه می‏فرمایند: به خدا شکایت می‏کنم از آن گروهی که با جهل و نادانی زندگی می‏کنند و در گمراهی می‏میرند. در نزد آن‏ها چیزی زشت‏تر از معروف و پسندیده‏تر از منکر نیست. اگر کتاب خدا را به صورت صحیح به آن‏ها ارائه کنید وقعی نمی‏نهند، ولی اگر در احکام خدا به گونه‏ای که با میل آن‏ها هماهنگ شود تحریفی انجام گیرد، آن را با اشتیاق می‏پذیرند.
ه : وضع امر به معروف و نهی از منکر در آخرالزمان
حضرت امیر (علیه‏السلام) در یکی از خطبه‏ها، ضمن اخبار از حوادث بعد از خود می‏فرمایند: بعد از من روزگاری خواهد آمد که چیزی در آن پنهان‏تر از حقّ و آشکارتر از باطل نخواهد بود. و در شهرها چیزی زشت‏تر از کار نیک و زیباتر از اعمال زشت و منکر نخواهد بود.
و: فلسفه امر به معروف و نهی از منکر و آثار آن
برای امر به معروف و نهی از منکر حکمت‏های بسیار نقل شده است اما آنچه در برخی از سخنان امام علی (علیه‏السلام) آمده است چنین است:
امر به معروف و نهی از منکر، مایه اصلاح عوام
علی بن ابیطالب (علیه‏السلام) در مورد حکمت امر به معروف و نهی از منکر می‏فرمایند: خداوند متعال فرماندادن به کارهای پسندیده را برای اصلاح عوام و سوق دادن آن‏ها به راه رستگاری و سعادت واجب کرد. همینطور نهی از منکر و باز داشتن از کارهای ناپسند را واجب فرمود تا از کارهای ناشایست و ارتکاب معاصی کم خردان جلوگیری شود.
موجب سلامت دنیا و آخرت است
امر به معروف و نهی از منکر درفرهنگ اسلامی (برخلاف نظر اغلب مردم که گمان می‏کنند پایبندی به این دو تکلیف ممکن است به مصالح دنیوی فرد ضرر داشته باشد) از جمله عوامل حفظ سلامت دنیا و حتی آخرت انسان‏هاست. امام علی (علیه‏السلام) در این‏باره می‏فرمایند:
هر که در او سه چیز وجود داشته باشد دنیا و آخرتش سالم خواهد بود: اوّل این که امر به معروف کند و اگر کسی او را به معروف امر کرد آن را بپذیرد. دوّم این که از کارهای زشت نهی کند و خود نیز از مرتکب شدن منکران بپرهیزد.
پابرجایی شریعت و توانمندی مومنان
از علل تشریع امر به معروف برپایی دین ذکر شده است. حضرت امیر (علیه‏السلام) می‏فرمایند: استواری و برپایی دین نتیجه امر به معروف و نهی از منکر است. در جای دیگر می‏فرمایند: هر که امر به معروف کند، مومنان را تقویت کرده و پشت آن‏ها را محکم ساخته است و کسی که نهی از منکر کند بینی منافقان را به خاک مالیده است.
ز: مراتب امر به معروف و نهی از منکر
نهی از منکر به شکل‏های مختلف قابل اجراست و مراتب آن از جهت ثواب و ارزش با همدیگر متفاوتند. امام علی (علیه‏السلام) می‏فرمایند: گروهی از مردم با دست و زبان و قلب خود به مبارزه با منکرات می‏پردازند. این طایفه همه خصلت‏های نیک را در خود جمع کرده‏اند. گروهی تنها با زبان و قلب، و نه با دست، به مبارزه با منکر برمی‏خیزند که این طایفه به دو خصلت نیک تمسک جسته‏اند یکی را رها ساخته‏اند. گروهی دیگر تنها با قلب خود به مبارزه با منکر می‏پردازند و مبارزه با دست و زبان را وا می‏نهند. این گروه تنها به یک خصلت نیکو اکتفا کرده‏اند امّا دسته‏ای هم هستند که نه با زبان و نه با قلب و نه با دست با منکرات مبارزه نمی‏کنند. این‏ها در حقیقت مردگان زنده نمایند.
ح: ذم آمران بی‏عمل
در یکی از خطبه‏های نهج‏البلاغه، امام علی (علیه‏السلام) مردم را نصیحت می‏کنند و به آن‏ها از ناپایداری دنیا سخن می‏گویند و سفارش می‏کنند که وظایف خود را به طور دقیق انجام دهند در قسمتی از آن می‏فرمایند:
لَعَنَ اللّه‏ُ الامرینَ بِالْمَعْروُف التارِکیِنَ لَهُ وَ النّاهیِنَ عَنِ الْمُنْکَر الْعامِلیِنْ بِهِ؛
خدا لعنت کند کسانی را که امر به معروف می‏کند، ولی خود به آن پایبند نیستند و نهی از منکر می‏کنند، ولی خود مرتکب آن می‏شوند.

این کار نشانه گمراهی

امام علی (علیه‏السلام) می‏فرمایند: در گمراهی فرد همین بس که مردم را به چیزی امر کند که خود آن را به جا نمی‏آورد و از چیزی بار دارد که خود آن را ترک نمی‏کند.
امر به معروف و نهی از منکر در کلام گهربارامام باقر(علیه‏السلام)
بد قومی هستند، قومی که بر امر به معروف و نهی از منکر، عیب می‏گیرند و آنرا بی ارزش می‏پندارند.
امر به معروف و نهی از منکر، فریضه بزرگ است که در پرتو آن سایر واجبات اجرا و انجام می‏شود.
کسی که جلو منکر را نگیرد همانند کسی است که مجروحی را در کنار جاده رها کند تا بمیرد.
منکر مثل آتشی است که اگر با نهی شما خاموش نشود، همه چیز را می‏سوزاند.

فرمایشات‏امام‏خمینی(رحمت الله علیه)درموردامربه‏معروف‏ونهی‏ازمنکر

 امر به معروف و نهی از منکر بر همه ملت واجب است.
 سفارش به حق، که امر به معروف است و نهی از منکر است، بر همه مسلمین واجب است.
 از آنچه در نظر شرع حرام، و آنچه بر خلاف مسیر ملت و کشور اسلامی، و مخالف با حیثیت جمهوری اسلامی است، به طور قاطع اگر جلوگیری نشود همه مسئول می‏باشند.
 شما از اول اگر جلوی فساد را نگیرید، معلوم نیست که به وضع سابق منتهی نشود.
این دو از والاترین و شریفترین واجبات هستند و به وسیله این دو واجب، دیگر واجبات برپا می‏شود.
 همان طوری که هر شخص و هر فردی موظف است که خودش را اصلاح کند، موظف است که دیگران را هم اصلاح کند.

امر به معروف و نهی از منکر در آینه عقل

جدای از دلایل نقلی فراوان در ضرورت امر به معروف و نهی از منکر، دلایل عقلی نیز بر ضرورت احیای این دو فریضه سرنوشت ساز تاکید دارد ؛ چرا که امر به معروف، نشانه تعهد و علاقه انسان به سلامتی جامعه و نهی از منکر، تلخ کردن کام خلافکاران است. امر به معروف، ضامن اجرای تمام واجبات است و نهی از منکر، ضامن ترک همه محرّمات. امر به معروف، نیکوکاران را تشویق کرده و جامعه را رشد می‏دهد و نهی از منکر، جامعه را از سقوط نجات می‏بخشد.

شرایط امر به معروف و نهی از منکر

منظور از شرایط امر به معروف و نهی از منکر، ارائه راهکاری عملی جهت اجرای آن است. این که چه شرایطی باید فراهم گردد تا این فریضه مؤثر واقع شود و به جای از بین بردن تکلیف، به هدف اصلی خود، یعنی ایجاد معروف و از بین بردن منکر برسد. برای این منظور، چهار شرط را برشمرده‏اند؛ نخست آن که خود آمر و ناهی، معروف و منکر را بشناسند و شرایط وجوب آن دو را بدانند، دوم این که آمر و ناهی احتمال بدهند که امر به معروف و نهی از منکر، تأثیر دارد، اگر چه تأثیر آن تدریجی و غیر مستقیم باشد، سوم این که تارک معروف و عامل به منکر، بر ادامه شیوه خود اصرارداشته باشند و چهارم آن که امر به معروف و نهی از منکر، موجب مفسده‏ای بزرگ‏تر و بروز منکری عظیم‏تر نباشد. توجه به این نکته ضروری است که از بدعت‏ها و انحرافات فکری، شرط‏های معمول کنار گذاشته می‏شود و همه چیز فدای صیانت از دین می‏گردد.

مراحل امر به معروف و نهی از منکر

برای امر به معروف و نهی از منکر، سه مرحله را متذکر شده‏اند:
نخست این که انسان، از بروز گناه، اندوهگین باشد و قلبا راضی از کار منکر نبوده و از آن متنفر باشد. در این مرحله هیچ‏کس معاف نیست و حتی افراد ناتوان نیز باید از گناه متنفر باشند؛ زیرا اگر کسی راضی به عمل قومی باشد، در عمل آنان شریک است.
در مرحله دوم، آمر به معروف، با زبان به خلافکار هشدار می‏دهد و به خوبی‏ها سفارش می‏کند، و مرحله سوم آن است گه اگر بیان، اثر نکرد، با قدرت در برابر منکرات بایستد. این اِعمال قدرت و خشونت باید بسیار سنجیده و حساب شده باشد تا موجب بروز هرج و مرج در جامعه و ایجاد منکرهای بزرگ‏تر نگردد.

آثار و پیامدها امر به معروف و نهی از منکر

آثار فردی و اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر، آن قدر فراوان است که در قرآن و روایات، حساب این دو فریضه پربرکت از دیگر فریضه‏ها جدا شده است. بهره‏مندی از الطاف خداوند، نجات از قهر و غضب الهی، وفور نعمت‏های اقتصادی، کسب حلال، عزّت و سرافرازی مؤمنین، سرکوبی و کنترل اشرار و برقراری نظم و انضباط اجتماعی، نمونه‏هایی از آثار و برکت‏های آن است. در بُعد فردی، کسی که آمر به معروف باشد، خود، اهل معروف خواهد شد و خواه ناخواه، به رستگاری خواهد رسید و در بُعد اجتماعی، امر به معروف و نهی از منکر، ضامن بقای کلیه برکت‏های معنوی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه مسلمین است.

امر به معروف و نهی از منکر در سیره معصومین علیهم‏السلام

نخستین آمر به معروف در جامعه مسلمین، خود حضرت رسول اکرم (صلی‏الله‏علیه‏و‏آله)و سلم) بود و مسلمانان، پس از صدر اسلام، با اختصاص تشکیلات مستقلی جهت اجرای این دو فریضه، به نام امور حسبه، گروه ویژه‏ای را مسئول اجرای آن نمودند. اصولاً بدون احیای این دو فریضه، واجب‏های دیگر، به مرور زمان ارزش و محتوای خود را از دست خواهند داد و حدود الهی نیز تعطیل خواهد شد. امام باقر(علیه‏السلام) فرمودند:«حقا که امر به معروف و نهی از منکر، روش پیامبران، شیوه صالحان و فریضه سترگی است که با آن، دیگر فرایض بر پا می‏شود».

آداب امر به معروف و نهی از منکر

آمر به معروف، به هنرمندی می‏ماند که در هر موقعیت و شرایطی، می‏بایست به گزینش بهترین شیوه بپردازد. از اینرو، در علم اخلاق که دانش آداب است، بیش از علم فقه، به آداب امر به معروف نهی از منکر پرداخته شده است. از مهمترین این آداب، عدم تجسس و دخالت آمر به معروف و ناهی از منکر در زندگی خصوصی افراد است. نکته اساسی دیگر آن است که مقصود از امر به معروف و نهی از منکر، تلاش در جهت اصلاح گناه‏کار و تطهیر ظاهر اجتماع از مفاسد است. پس تا حد امکان باید از ریختن آبروی افراد و تحریک مجرمان، جلوگیری کرد.

ویژگی‏های آمر به معروف و ناهی از منکر

آمر به معروف و ناهی از منکر باید این ویژگی‏ها را داشته باشد: خود را فراموش نکند، دارای عدالت و تقوا باشد، عامل به گفتار خود باشد، مراقب باشد تا بدعت‏گذاری نکند و از پیش خود حلالی را حرام و حرامی را حلال نسازد، اخلاص در عمل داشته و در انجام وظیفه صبور باشد؛ زیرا منکر، به تدریج ریشه دار شده است، پس زدودن آن نیز به صبر و زمان نیاز دارد. آن که با دیگران رفیق است، سخنش در دل‏ها می‏نشیند و امر و نهیش، مؤثر واقع می‏شود؛ پس هر کس که مشتاق اصلاح دیگران است، باید زحمت رفق و مدارای با مردم را بپذیرد و خُلق خود را خوش کند.

ولایت فقیه و مسأله امر و نهی

در روزگاری که هنوز بسیاری از کشورهای اسلامی در نظام پادشاهی و حکومت خاندانی به سر می‏برند، نظام جمهوری اسلامی ایران در تطبیق قوانین شرعی با شرایط عصر نوین، سربلند بیرون آمده و نمونه‏ای سرافراز از حکومت دینی را ارائه داده است. اساس این حکومت بر ولایت فقیه است و همین ویژگی، آن را از سایر نظام‏های مشابه، متمایز ساخته و به آن اقتدار دینی بخشیده است. وجود محسوس امر به معروف و نهی از منکر در جامعه، همان اقتدار دینی است که در حکومت مبتنی بر ولایت فقیه، در کامل‏ترین شکل خود است؛ زیرا در رأس حکومت، فقیهی عادل قرار دارد که در تصمیم‏گیری‏های کلان، اولویت را به اجرای احکام دینی می‏دهد.

لزوم فرهنگ‏سازی

فرهنگ هر جامعه، مجموعه‏ای از ارزش‏ها و باورهای عمومی را با خود دارد که به طور طبیعی، بر رفتارهای افراد جامعه تأثیر می‏گذارد. اگر روحیه استقبال از ارشاد و راهنمایی‏های دانایان، روحیه انتقاد پذیری و حق گرایی، فرهنگ رایج یک ملت باشد، آن گاه شاهد مشارکت گسترده مردم در تحقق آرمان‏های دینی و از جمله، ارزش نهادن به معروف‏ها و مبارزه با منکرات خواهیم بود. برای انجام این مهم، باید فرهنگ سازی کرد. متصدیان فرهنگی جامعه، افراد تأثیرگذار و الگوهای مردمی، در این زمینه وظیفه‏ای سترگ در پیش رو دارند. آنان می‏توانند با تبلیغ علمی و عملی، ارزش والای حق‏پذیری را احیا کنند و خود با پذیرش انتقاد در میدان‏های گوناگون اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ورزشی، عملا به گسترش و تقویت آن همت گمارند؛ به ویژه هنرمندان که می‏توانند روح تعهد را در قالب‏های متنوع هنری، در کالبد انسان‏ها بدمند.

الگوهای عملی

تاریخ، به درستی نمی‏داند سخن جاودانه امام حسین (علیه‏السلام) در آغاز نهضت عاشورا که فرمود: «...قصد من، امر به معروف و نهی از منکر...است» و سپس اثبات عملی آن با نثر جان خود و عزیزانش، الهام بخش چه نهضت‏ها، انقلاب‏ها، اصلاح‏ها و ظلم ستیزی‏ها، در طول تاریخ اسلام بوده است. اما همین اندازه روشن است که سیره معصومان معروف پرور که هر یک، به گونه‏ای در راه مبارزه با طاغوت‏های منکرپرور زمان خویش به شهادت رسیدند، منابع الهام بخش مجاهدان و مصلحان ظلم ستیز در طول تاریخ اسلام بوده است. در عصر حاضر، اندیشه‏های قهرمان بزرگ مبارزه با طاغوت، امام خمینی رحمه‏الله ، الگوی ملموس و آزموده شده مبارزه با منکرات و احیای معروف‏هاست.

نتیجه امر به معروف و نهى از منکر در اجتماع

برخى از عبادت‏ها، تنها اثرسازنده فردى دارند و برخى نیز افزون بر دارا بودن ثمره شخصى، از فایده‏هاى اجتماعى برخوردار هستند و سود آن، جامعه را فرا مى‏گیرد. از جمله این عبادت‏ها، امر به معروف و نهى از منکر است. بدیهى است اگر انسان‏ها به ناهنجارى‏هاى اجتماعى افراد بى‏اعتنا نباشند و با شیوه‏هاى درست، به کارهاى ناشایست آنها واکنش نشان دهند، آنان به وظیفه‏هاى خویش آشنا مى‏شوند. قانون را پاس مى‏دارند، زبان خویش را به سخنان نیش‏دار نمى‏آلایند، از دام خودمحورى رها مى‏شوند و به دیگرگرایى روى مى‏آورند و در نتیجه، جامعه‏اى هم‏گرا شکل مى‏گیرد که در آن، همه درباره سرنوشت یکدیگر، نگران و پاسبان حقوق همدیگر هستند.

اهتمام قلبى داشتن به امر به معروف و نهى از منکر

امیر مؤمنان على (علیه‏السلام)، انسان‏هایى را که به طور کامل امر به معروف و نهى از منکر را رها کرده‏اند تا آنجا که حتى در دل خویش نیز از ناهنجارى‏هاى آشکارى که انجام مى‏پذیرد، بیزارى نمى‏جویند، در شمار مرده‏ها دانسته است. ایشان با اشاره به تفاوت انسان‏ها درباره این مسئله مى‏فرمایند:
از مردمان، کسى است که کار زشت را ناپسند مى‏شمارد و به دست و زبان و دل خود، آن را خوش نمى‏دارد. چنین کسى، ویژگى‏هاى نیک را به کمال رسانیده است. نیز از آنان کسى است که به زبان و دل خود انکار کند و دست به کار نبرد. چنین کسى دو خصلت از خصلت‏هاى نیک را فراگرفته و خصلتى را تباه ساخته است. همچنین از آنان کسى است که منکر را به دل زشت مى‏دارد، ولى با دست و زبان خویش اقدامى نمى‏کند. چنین کسى دو ویژگى را که شریف‏تر است، نابود ساخته و [تنها] به یک ویژگى پرداخته است. نیز از آنان کسى است که منکر را با زبان و دست و قلب رها ساخته است. چنین کسى، مرده‏اى میان زندگان است.

امر به معروف و نهى از منکر، رمز رستگارى شخص و جامعه

امر به معروف و نهى از منکر، به معناى دغدغه داشتن و احساس مسئولیت کردن در برابر خود و هم‏نوعان و نشانه خیرخواهى انسان‏ها به یکدیگر است. اگر این دو فریضه بزرگ، به‏جا و به‏هنگام انجام پذیرد، جامعه سالم معنوى پدید خواهد آمد و زمینه براى رویش و زایش انواع خوبى‏ها و زیبایى‏ها فراهم مى‏آید.
بى‏گمان، همه ما هم دوست داریم خود، رستگار باشیم و هم در جامعه‏اى زندگى کنیم که افراد آن رستگارند. قرآن کریم راه رسیدن به رستگارى را این‏گونه فرا راهمان نهاده است: «باید میان شما امتى باشند که به [کارهاى] خیر فرابخوانند و امر به معروف و نهى از منکر نمایند و آنها رستگارانند».
با پیمودن جاده امر به معروف و نهى از منکر، انسان‏ها بر قله بهترین‏ها جاى مى‏گیرند؛ همان‏گونه که قرآن کریم فرموده است: «شما بهترین امتى هستید که براى مردمان پدید آمده‏اند که به نیکى فرمان مى‏دهید و از ناشایستى بازمى‏دارید.» بنابراین، یکى از ویژگى‏هاى رستگاران آن است که اهل امر به معروف و نهى از منکر هستند.

امر به معروف و نهى از منکر، آینه‏دارى خداوند

برخى از آدم‏ها از نظر معنوى تا آنجا پیشرفت مى‏کنند که به رنگ فرشته‏ها درمى‏آیند، همان‏گونه که حکیم سنایى گفته است:
تو فرشته شوى ار جهد کنى از پى آنک
برگ توت است که گشته است به تدریج اطلس
بعضى‏ها نیز پا را فراتر گذاشته و خدایى شده‏اند و آینه‏دار صفات پروردگار مى‏شوند. امر به معروف و نهى از منکر نیز آینه‏دارى خداست و صفت خدا را در وجود انسان بازمى‏تاباند؛ چرا که خداوند نخستین کسى است که امر به معروف و نهى از منکر کرده است؛ حقیقتى که از این آیه شریفه استفاده مى‏شود: «به راستى، خداوند به عدل و احسان و اداى حق خویشاوندان فرمان مى‏دهد و از ناشایستى و کار ناپسند و سرکشى بازمى‏دارد.» از این رهگذر هر جا امر به معروف و نهى از منکر مى‏شود، جامعه از عطر خوش پروردگار، آکنده مى‏گردد و چهره خداوند بازتابانیده مى‏شود.

امر به معروف و نهى از منکر، وظیفه‏اى همگانى

از نگاه آموزه‏هاى دینى، امر به معروف و نهى از منکر وظیفه‏اى همگانى است و همه باید خود را در این مسئله مسئول بدانند. « امر به معروف که مى‏توان آن را ارشاد خواند و نهى از منکر که مى‏توان آن را انتقاد خواند، واجبى عمومى است و برابر آنچه امروزه مسئولیت همگانى یا نظارت عمومى یا نظارت ملّى مى‏گویند، قرار مى‏گیرد. این فریضه در انحصار هیچ فرد یا گروه یا مقامى نیست و اگر هم گروهى در آن پیش‏گام شود و خود در زمینه‏اى، معروف را فروگذارد و منکر را انجام دهد، دیگران وظیفه دارند که همان‏ها را امر به معروف و نهى از منکر کنند. بر این اساس، کوچک‏ترین و ضعیف‏ترین فرد جامعه نیز باید امر به معروف و نهى از منکر را از دست ندهد».
«گروهى امر به معروف و نهى از منکر نمى‏کنند و مى‏گویند: اگر لازم باشد، فلان شخصیت یا مقام و یا فلان انجمن اسلامى، این کار را انجام دهند. بى‏خبر از آنکه امر به معروف همچون نماز، وظیفه همه است و امکان دارد آن مسئله‏اى را که شما مى‏بینید، فلان مسئول یا رئیس، مشاهده نکند».

امر به معروف و نهى از منکر غیرمستقیم

اثرگذارترین گونه امر به معروف و نهى از منکر آن است که شخص، پیش از سفارش و نهى دیگران، خود اهل عمل باشد، پس آن‏گاه امر به معروف و نهى از منکر کند. شهید مطهرى در این باره مى‏نویسد: «شما اگر بخواهید به شکل غیرمستقیم امر به معروف و نهى از منکر بکنید، یکى از راه‏هاى آن این است که خودتان نیکوکار و اهل عمل باشید. وقتى خودتان این‏گونه بودید، مجسمه‏اى خواهید بود از امر به معروف و نهى از منکر. هیچ‏چیز بشر را بیشتر از عمل تحت‏تأثیر قرار نمى‏دهد. هر اصلاح‏گرى، نخست باید صالح باشد تا بتواند اصلاح‏گر باشد. او باید پیش برود و آن‏گاه بگوید پشت سر من بیایید. خیلى تفاوت است میان کسى که ایستاده و به سربازش دستور مى‏دهد: برو به پیش، من اینجا ایستاده‏ام و کسى که خودش جلو مى‏رود و مى‏گوید: من رفتم، تو هم پشت سر من بیا. فیلسوف معروف معاصر، ژان پل سارتر مى‏گوید: « من کارى که مى‏کنم، در حقیقت، جامعه خود را نیز به آن کار وادار کرده‏ام» و درست هم هست. هر کارى که شما بکنید، کار خوب یا بد، جامعه خود را نیز به آن کار واداشته‏اید. خواه ناخواه، کار شما موجى به وجود مى‏آورد؛ تعهدى براى جامعه ایجاد مى‏کند؛ بایدى است براى خود شما و بایدى است براى اجتماع شما. وقتى من کارى مى‏کنم، زبان عمل من این است که تو هم مثل من باش. بنابراین، شما نمى‏توانید به گفتار من توجه کنید، ولى به کردار من بى‏توجه باشید».

اهل عمل نبودن آمر به معروف و ناهى از منکر

یکى از پى‏آمدهاى زیان‏بار امر به معروف و نهى از منکرى که خودِ شخص به آن پاى‏بند نیست، آن است که دیگران را به سوى گناه و انجام کارهاى ناشایست تشویق مى‏کند. امام محمد غزالى در این باره در سخنى شنیدنى مى‏نویسد: « اگر کسى چیزى بخورد و آن‏گاه به مردمان بگوید شما نخورید که زهر نابودکننده است، آنها بر وى ریشخند زده و گرایش آنان به آن خوردنى افزایش پیدا مى‏کند و با خود مى‏گویند: اگر نه آن است که آن چیز، خوش‏تر و لذیذتر است، آن را براى خود نگزیدى.» از این گذشته، هم دین و هم عقل به زشتى امر به معروف و نهى از منکرى که با عمل همراه نباشد، حکم مى‏کند.
در قرآن کریم در این باره مى‏خوانیم: « أَتَأْمُرُونَ الْنَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ؛ آیا مردمان را به نیکویى فرامى‏خوانید و خود را فراموش مى‏کنید.» (بقره: 44) و همچنین مى‏خوانیم: « اى مؤمنان! چرا چیزى مى‏گویید که انجام نمى‏دهید. خداوند از اینکه چیزى را بگویید که انجام نمى‏دهید، بیزار است.» (صف: 2 و3 )
پروین اعتصامى چه زیبا در این باره سروده است:
اى آن‏که راستى به من آموزى
خود در ره کج از چه نهى پا را
امر به معروف و نهى از منکر، تنها به انگیزه خدایى و از سر خیرخواهى
یکى از شرایط اثرگذارى امر به معروف و نهى از منکر آن است که براى خدا و از روى خیرخواهى و دل‏سوزى بوده و از غرض‏ورزى و اظهار برترى‏جویى به دور باشد. امام خمینى (رحمت ‏الله علیه) در این‏باره مى‏فرمایند: « شایسته است امرکننده به معروف و نهى کننده از منکر، در امر و نهى خود و مراتب نهى از منکرش، مانند پزشک مهربانى باشد که درمان کننده است و مانند پدر دل‏سوزى باشد که رعایت مصلحت شخص مقابل را مى‏کند و این امر و نهى او از روى لطف و رحمت ویژه باشد. انگیزه خود را خالص کند براى رضاى خدا و کار خود را از هرگونه هوا و هوسى تهى نماید. همچنین نخواهد که با امر به معروف و نهى از منکر، اظهار برترى نماید و نیز نفس خود را پاک نداند و خود را برتر از آن کسى که مرتکب گناه شده و الان او را امر و نهى مى‏کند، نشمارد که چه‏بسا براى آن شخص صفات خوبى باشد که مورد رضایت خداوند بوده و خداوند او را دوست بدارد، هر چند از این کارش بدش مى‏آید و از آن طرف، در آمر به معروف و ناهى از منکر، صفات زشتى باشد که خداوند از آن بیزار است، در حالى که خودش نمى‏داند و فکر مى‏کند آدم خوبى است».
امر معروف خصلتى است شریف
لیک از مشفِق نظیف لطیف
صفتِ آن‏که سالک راه است
«فَبِما رَحمةٍ مِن الله» است
اى که از عیب دیگران پرسى
تو مگر از خدا نمى‏ترسى
تا کنى زهد خویش را مشهور
که تویى فاسق و منم مستور

امر به معروف و نهى از منکر، نماد رها بودن از بى‏تفاوتى

قرآن کریم، انسان‏هاى بى‏تفاوت و آنهایى را که امر به معروف و نهى از منکر را وانهادند، سزاوار لعن مى‏داند: «کسانى از بنى‏اسرائیل که کفر ورزیده بودند، بر زبان داوود و عیسى بن مریم لعنت شدند؛ چرا که سرکشى کردند و از اندازه درگذشتند. آنان یکدیگر را از کار ناپسندى که مى‏کردند، بازنمى‏داشتند؛ پس کار و کردارشان چه بد بود».
در روایات هم از رسول خدا (صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و سلم) مى‏خوانیم که خداوند، اهل منطقه‏اى را عذاب کرد و همین که فرشتگان از خدا پرسیدند: گروهى از اهل منطقه گنه‏کار نیستند، چرا آنها به آتش گنه‏کاران سوختند، فرمود: به دلیل سکوت و بى‏اعتنایى‏شان. بى‏گمان، بى‏اعتنایى به عملکرد انسان‏ها، عقب‏ماندگى جامعه را رقم مى‏زند و به بى‏بندوبارى اخلاقى افراد مى‏انجامد و اجتماع را از پیشرفت بازمى‏دارد.

امر به معروف و نهى از منکر فرادستان

از نگاه اسلام، امر به معروف و نهى از منکر، وظیفه‏اى همگانى است و بر این اساس، فرودستان نیز مى‏توانند فرادستان را امر به معروف و نهى از منکر کنند. حضرت علی( علیه‏السلام) این راه را براى جامعه اسلامى گشود و این درس را به آنان آموخت که دایره امر به معروف و نهى از منکر حتى مى‏تواند، شخصى چون على بن ابى‏طالب ( علیه‏السلام) را نیز فراگیرد. آن حضرت در این‏باره مى‏فرمایند: « با من چنان‏که با پادشاهان سرکش سخن مى‏گویید، حرف نزنید و چنان‏که از آدم‏هاى خشمگین کناره مى‏گیرند، دورى نجویید و با ظاهرسازى با من رفتار نکنید و گمان مبرید اگر حقى به من پیشنهاد دهید، بر من گران مى‏آید...؛ زیرا کسى که شنیدن حق یا عرضه شدن عدالت بر او مشکل باشد، عمل کردن به آن براى او دشوارتر خواهد بود.» این سخن، روح اعتماد به نفس را در انسان مى‏دمد و در نتیجه، او را توانا مى‏سازد تا در هر پایگاه و جایگاهى که هست، امر به معروف و نهى از منکر را رها نکند، گرچه در برابر حاکم یا زمام‏دارى باشد.

امر به معروف و نهى از منکر به همراه مدارا

امر به معروف و نهى از منکر، زمانى اثرگذار است که همراه با مدارا و به دور از خشونت و تندروى باشد. «متأسفانه برخى افراد هنگام انجام این وظیفه و در غیر زمان ناچارى، از راه خشونت‏آمیز وارد مى‏شوند و گاهى سخنان زشت و زننده به کار مى‏برند. به همین دلیل، این نوع امر به معروف‏ها و نهى از منکرها، نه تنها اثر خوبى از خود به‏جا نمى‏گذارند، بلکه گاهى اثرى واژگونه برجا مى‏گذارند؛ در حالى که روش پیامبر و اهل بیت (علیهم‏السلام) نشان مى‏دهد که آنها هنگام اجراى این دو وظیفه، آنها را با نهایت لطف و محبت درهم مى‏آمیختند و به همین دلیل، سرسخت‏ترین افراد، به زودى در برابر آنها تسلیم مى‏شدند».
امام خمینى (رحمت ‏الله علیه) نیز در این زمینه مى‏نویسند: «درباره امر به معروف و نهى از منکر، یکى از امور مهم، همین مدارا کردن است. چه‏بسا اگر انسان، دیگرى را با خشونت و شدت امر به معروف و نهى از منکر کند، کار آن شخص از گناه کوچک به گناهان بزرگ و بلکه به کفر و ارتداد بکشد. معمولاً در کام انسان، امر و نهى تلخ و ناگوار است و خشم را برمى‏انگیزد. بنابراین، آن‏که امر به معروف و نهى از منکر مى‏کند، باید این تلخى و ناگوارى را با شیرینى بیان و مدارا و اخلاق نیکو جبران کند، تا سخنش اثر کند و دل سخت گنه‏کار را نرم و رام نماید».

امر به معروف و نهى از منکر به دور از عیب‏جویى

یکى از ویژگى‏هاى ناپسند، عیب‏جویى از دیگران است. گاه عیب‏جویى نماى آراسته‏اى به خود مى‏گیرد و به شکل امر به معروف و نهى از منکر، نمود پیدا مى‏کند. در حقیقت، برخى انسان‏ها نه به انگیزه اصلاح، که از سر عیب‏جویى و برترى‏خواهى و از روى پاک نشان دادن خویش و آلوده نشان دادن دیگران، امر به معروف و نهى از منکر مى‏کنند. در این هنگام، انجام چنین کارى نه تنها عبادت نیست، بلکه لغزش و گناهى آشکار است. چه زیبا فرموده اند حضرت على (علیه‏السلام) در این باره: « بر کسانى که گناه [آشکار] ندارند و از سلامت دین برخوردارند، سزاست که بر گناه‏کاران و نافرمانان رحمت آرند و شکر این نعمت بگزارند؛ چندان‏که این شکرگزارى، آنان را از عیب‏جویى مردمان بازدارد. تا چه رسد به آن عیب‏جویى که ـ افزون بر عیب‏جویى ـ برادرش را نکوهش و به آنچه بدان گرفتار است، سرزنش کند. آیا به خاطر ندارد که خدا چگونه بر او بخشید و گناهان او را پوشید و چگونه او را سرزنش مى‏کند که خود نیز [چه‏بسا [چنان گناهى کرده است و اگر گناهى همانند گناه آن شخص را انجام نداده است، گناهان دیگرى داشته که از آن گناه بزرگ‏تر است. به خدا سوگند، اگر گناهى که کرده، بزرگ نیست و کوچک است، گستاخى او را بر عیب‏جویى مردمان، گناهى بزرگ‏تر باید شمرد».

امر به معروف و نهى از منکر و کرامت انسان‏ها

خداوند انسان‏ها را گرامى داشته است و مى‏فرماید: « وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنیآدَمَ ؛ و همانا ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم». (اسراء: 40) ازاین‏رو، بایسته است انسان‏ها نیز کرامت یکدیگر را پاس دارند. گونه‏اى از این پاس‏داشت کرامت آدمیان، در امر به معروف و نهى از منکر نمود مى‏یابد؛ آنجا که انجام این واجب الهى به همراه مدارا و پرهیز از تندروى و درشتى کردن و به دور از عیب‏جویى، سرزنش و برترى‏خواهى باشد. اهل‏بیت (علیهم‏السلام) همواره به کرامت انسان‏ها توجه داشتند و هیچ گاه نمى‏پسندیدند که از کرامت کسى کاسته شود. «گاه پیش مى‏آمد که کافران با رهبرشان مسلمان مى‏شدند و پیامبر اکرم (صلى‏الله‏علیه‏و‏آله و سلم) رهبر آنان را به عنوان سرپرست همان گروهِ مسلمان شده مى‏گمارد و روا نمى‏دانست کسى که تا دیروز، محبوب مردم بوده است، امروز به سبب مسلمان شدن، فردى عادى باشد. به هر حال، احترام، توجه به ویژگى‏هاى شایسته، دوستى و تشویق، از شیوه‏هاى باارزش پیروزى در امر به معروف و نهى از منکر است. حتى اگر شخص، هیچ کمالى ندارد، ولى نیاکان و بستگان او، یا منطقه مسکونى او، یا اساتید و دوستان او از برجستگى‏هایى برخوردارند، مى‏توان از این اهرم‏ها استفاده کرد. براى مثال مى‏توان گفت: تو که فرزند فلانى هستى، تو که اهل فلان منطقه هستى، تو که از دوستان فلانى هستى، شایسته است که این‏گونه باشى».

امر به معروف و نهى از منکر به همراه دانش و آگاهى

یکى از شرایط امر به معروف و نهى از منکر آن است که همراه با دانش و آگاهى باشد؛ زیرا در غیر این صورت، نه تنها به اصلاح و تعالى شخص و جامعه نمى‏انجامد، که زیان‏بار خواهد بود. شهید علامه مطهرى(رحمت الله علیه) در این‏باره مى‏نویسند: « این وظیفه بزرگ، دو پایه و شرط اساسى دارد که یکى از آنها، رشد و آگاهى است. امر به معروف و نهى از منکر، تخصص مى‏خواهد. دانایى، روان‏شناسى و جامعه‏شناسى مى‏خواهد، تا انسان بفهمد که چگونه امر به معروف و نهى از منکر کند؛ یعنى راه معروف را بشناسد و ببیند معروف کجاست. منکر را بشناسد و ریشه آن را به دست آورد و بفهمد از کجا سرچشمه مى‏گیرد و آن‏گاه امر به معروف و نهى از منکر کند. به همین سبب، ائمّه دین(سلام الله علیهم) فرموده‏اند: «بهتر است نادان و آدم ناآگاه امر به معروف و نهى از منکر نکند؛ چون او کار را بدتر مى‏کند. به خدا قسم، من مى‏ترسم زیانى که از راه امر به معروف و نهى از منکر جاهلانه کرده‏ایم یا آسیب‏هایى که از این راه به اسلام زده‏ایم، از زیان رها کردن امر به معروف و نهى از منکرمان، بیشتر باشد.» امام صادق (علیه‏السلام) در این باره مى‏فرمایند: «کسى باید امر به معروف و نهى از منکر کند که خوب را از بد بازشناسد، نه کسى که راه و چاه را نداند و آگاه نباشد که از چه، به چه فرامى‏خواند، به باطل یا به حق.» در قرآن کریم نیز مى‏خوانیم: «أَدْعُوا إِلَى اللّه‏ِ عَلَى بَصِیرَةٍ؛ از روى آگاهى به سوى خدا فرامى‏خوانم». (یوسف: 108)

صبر، لازمه امر به معروف و نهى از منکر

هیچ کارى بدون صبر و بردبارى به سامان نمى‏رسد و نتیجه دلخواه را به انسان نمى‏دهد. به گفته زیباى حافظ:
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند
بر اثر صبر نوبت ظفر آید
در قرآن کریم مى‏خوانیم: «أَقِمِ الصَّلاَةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنکَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَکَ؛ نماز را به پا دار و امر به معروف و نهى از منکر کن و در برابر سختى‏ها و آزارهایى که [در این راه] به تو مى‏رسد، شکیبا باش». (لقمان: 17)
« بى‏گمان، از آنجا که امر به معروف و نهى از منکر بر برخى افراد گران مى‏آید، به واکنش از سوى آنان مى‏انجامد؛ چرا که سودپرستان برترى‏جو و خطاکاران خودخواه، به آسانى رام نمى‏شوند و حتى در مقام آزار آمران به معروف و ناهیان از منکر برمى‏آیند. در چنین حالى، تنها با شکیبایى و بردبارى مى‏توان بر این دشوارى‏ها چیره شد و به هدف دست یافت.» افزون بر این، اگر امر به معروف و نهى از منکر با صبر و بردبارى همراه نباشد، چه‏بسا به تنش‏هاى بى‏جا بینجامد و شخص را از جاده انصاف بیرون کند و بیش از آنکه سازنده باشد، زیان‏بار شود و به درگیرى پایان یابد.

پیامهایی در مورد امر به معروف و نهی از منکر

انضباط اجتماعی
امر به معروف و نهی از منکر، نوعی انضباط اجتماعی است؛ یعنی محدود کردن تمایلات اشخاص در برابر مصالح جامعه؛ و در واقع نوعی کنترل افراد منحرف است.
نشانه رشد
امر به معروف و نهی از منکر، نشانه رشد است، حضرت لوط در برابر گروه گناهکار پرسید: آیا در میان شما یک نفر رشید هست تا مانع این کار شما شود؟
اهمیت فوق‏العاده
در اهمیت امر به معروف همین بس که علما به دلیل ارتباط قلبی انسان با آن (یعنی تنفر قلبی از منکر)، آن را در اصول دین و به دلیل برخوردهای عملی و اینکه یکی از واجبات است، آن را در ردیف فروع دین مطرح کرده‏اند. شهید ثانی می‏فرمایند: آیات و روایات امر به معروف و نهی از منکر آن قدر زیاد است که کمر را می‏شکند.
بهترین دوست
در حدیث آمده است: بهترین د وست آن است که هنگام خلاف، مانع تو شود و بدترین دوست آن است که به تو تذکر ندهد. امام صادق(علیه السلام) در این ارتباط می‏فرمایند: بهترین دوست من کسی است که عیب‏های مرا به من هدیه کند.
ضرورت عقلی
امر به معروف و نهی از منکر یک ضرورت عقلی و امری روشن است.
کدام عاقل است که سکوت در مقابل خطر و انحراف را پسندیده و آن را محکوم نکند؟ و کدام عقل است که راهنمایی، دلسوزی، تشویق به کار خیر و جلوگیری از مفاسد را لازم نداند.
وظیفه عمومی
امر به معروف وظیفه عمومی است که قرآن کریم می‏فرماید: تمام مردان و زنان با ایمان نسبت به یکدیگر حق ولایت دارند که یکدیگر را به معروف وادار کنند و از منکر باز دارند و نماز به‏پا دارند و زکات بپردازند.
تقدم امر به معروف
همیشه امر به معروف، مقدم بر نهی از منکر به کار رفته است تا به ما بفهماند که کارها را از راه مثبت پیگیری کنیم و در جامعه تنها انتقاد کننده، نباشیم.
مقام آمرین به معروف
در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر همین بس که در قرآن، نام آمرین به معروف در کنار نام انبیا آمده است و کیفر قاتلان آنان همچون قتل انبیاست.
هدف از قیام حسینی
امام حسین(علیه السلام) هدف از قیام خود را چنین می‏فرمایند: آیا نمی‏بینید به حق عمل نمی‏شود و از باطل جلوگیری به عمل نمی‏آید و در جای دیگر می‏فرمایند: من بنا دارم امر به معروف و نهی از منکر کنم.
شریک ثواب
در روایات متعدد می‏خوانیم: هر کس مردم را به کار خیر راهنمایی، سفارش و دعوت کند و مردم به خاطر دعوت او آن کار را انجام دهند، دعوت کننده در پاداش شریک می‏شود؛ بدون آن که از اجر دیگری کاسته شود. و از طرف دیگر هر کس دیگری را به کار خلاف و انحراف دعوت کند، در کیفر مفاسد او شریک است. بنابراین، کسی که امر به معروف می‏کند، در پاداش همه کارهایی که مردم به خاطر دعوتش انجام می‏دهند شریک است.
سکوت در برابر گناه
در حدیث آمده است: اگر گناه مخفیانه انجام شود، خطری برای همه مردم ندارد؛ ولی اگر افراد خاصی گناه آشکارا انجام دهند و سایر مردم قدرت تغییر دادن داشته باشند. ولی ساکت بمانند، خداوند همه مردم را با هم مورد قهر و عذاب خود قرار می‏دهد.
عوامل سکوت در برابر گناه
گاهی سکوت در برابر گناه، از بی خبری یا ترس و یا خجالت است. اما گاهی سکوت در برابر گناه، نشانه رضایت است که در اینجا این گونه افراد در حقیقت شریک گناهکار محسوب می‏شوند.
خجالت به هنگام امر به معروف و نهی از منکر
گاهی سکوت و رها کردن امر به معروف و نهی از منکر سرچشمه روحی و روانی دارد، فرد خجالت می‏کشد و حیا می‏کند. این نوع حیا در روایات اسلامی مورد انتقاد است و باید این صفت را کسی که گرفتار آن است، با تمرین از خود دور کند او باید بداند که عار و خجالت موقت در دنیا نتیجه‏ای جز آتش ابدی در قیامت نخواهد داشت.
خطر امر به معروف کردن
بسیاری از افرادی که امر به معروف و نهی از منکر نمی‏کنند به گمان آن هستند که اگر امر به معروف و نهی از منکر کنند، خطری آنها را تهدید خواهد کرد و از عمرشان کاسته خواهد شد و یا سودی را از دست خواهند داد. از این رو حضرت علی(علیه السلام) می‏فرمایند: امر به معروف و نهی از منکر نه مرگ را نزدیک و نه روزی را کم می‏کند.
انسان ضعیف
در میان مردم، کسانی هستند که لقب عاقل به افرادی می‏دهند که اهل نظارت و دخالت و امر و نهی نیستند؛ ولی در فرهنگ اسلام، به افراد بی تفاوت لقب بی عقل، ضعیف و مبغوض داده شده است در حدیثی آمده است « خداوند، مسلمانان ضعیف و بی عقل را مورد غضب خود قرار می‏دهد و آنها، همان کسانی هستند که از منکرات جلوگیری نمی‏کنند».
نشانه محبت و دلسوزی
کسانی که مورد امر و نهی قرار می‏گیرند، باید بدانند که تذکر دیگران به آنان، نشانه عشق، محبت و دلسوزی نسبت به آنهاست و ما باید آنان را دوست بداریم. یکی از انتقاداتی که انبیا به بعضی از مردم داشتند. این بود که «چرا شما ناصحین را دوست ندارید!»
بهترین دوست
امام صادق(علیه السلام) انتقاد را هدیه و انتقاد کننده را بهترین دوست خود می‏دانند. آری! دوست واقعی کسی است که ما را بگریاند؛ ولی از غفلت برهاند. نه انکه ما را بخنداند. ولی در غفلت نگه دارد. قرآن کریم می‏فرماید: « غفلت چیزی است که دشمنان برای شما آرزو می‏کنند.»