سوداگران ترس

«ابتکار» از تجربه یک هفته‌ای ایران زیر سایه کرونا، گزارش می‌دهد
زهرا داستانی
«کرونا»؛ اگر برای مردم یک تهدید به حساب آید، برای برخی اما یک فرصت است. کسانی که از باز داغ بی‌اعتمادی سود می‌جویند و نانشان را در ظرف شایعه‌سازی فرو می‌کنند و از ترس مردم لقمه‌های بیشتری برای خود می‌گیرند. این روزها و در وانفسای همه‌گیری کروناویروساین عده‌ای مصرف بنفشه را برای مردم تجویز کردند، عده‌ای دیگر فرصت را غنیمت شمردند و با پیامک‌ها و تماس‌های تلفنی یا از طریق فضای مجازی و اینستاگرام راه تقویت ایمنی بدن را که خودشان امتحان کرده بودند، تبلیغ کردند. عده‌ای هم دست به احتکار ماسک و الکل و لوازم بهداشتی زدند و عده‌ای دیگر هم از آنجایی که الکل و ماسک پیدا نکردند، آستین‌ها را بالا زدند و با ابتکار عملشان ژل شست‌وشوی دست ساختند و این اختراعشان را در شبکه‌های مجازی به اشتراک گذاشتند. در حالی که رئیس جمهوری خبر از بازگشت همه امور به حالت عادی از شنبه داد، مجلس شورای اسلامی به مدت یک هفته تعطیل شد و البته مدارس به مدت 3 روز. در حالی که وزیر بهداشت هفته پیش رو را هفته سختی عنوان کرد، هیچ شهری قرنطینه نشد. خلاصه اینکه نحوه مواجه ما با کرونا ویروس شبیه هیج کجا نبود. اما چرا چنین شد؟
«از تجویز بنفشه تا گران شدن زنجبیل، از احتکار ماسک و کمبود ژل ضدعفونی‌کننده دست تا پک مراقبت از خود در برابر کرونا به نمایندگان مجلس از هفته عادی تا هفته سخت، از انکار کرونا تا آمارهای ابتلای هزار نفری، از وضعیت عادی ایران تا لغو همه مراسم‌ها و جلسات حتی جلسات مجلس به خاطر مثبت بودن تست کرونای 4 نماینده و از کمبود کیت آزمایشگاهی تا ساخت آن در داخل توسط وزارت دفاع»؛ در طول این یک هفته که کرونا مهمان ناخوانده ایران بوده، خبرها هول این مسائل چرخیده است. به قدری بازار شایعه در این یک هفته داغ بوده که تشخیص خبر واقعی از غیر واقعی سخت بوده است. در این میان که ترس از گرفتار شدن به ویروس کرونا لحظه به لحظه به مردم نزدیک‌تر شده، روح و روان آنان نیز جریحه‌دار شده است، افزایش چند ده برابری قیمت اقلام مختلف، از سیر و لیمو گرفته تا دارو و لوازم بهداشتی امان مردم را بریده است و واقعیات پیوند خورده با شایعات نیز بر بحران روانی جامعه افزوده است. در این یک هفته‌ای که با ترس از ابتلا به کرونا بر ایرانیان گذشته اما خبری از قرنطینه، ساخت بیمارستان‌های 10 روزه، آزمایش رایگان ابتلا به کرونا، ضدعفونی کردن و گندزایی شهر و برخورد جدی با محتکران ماسک و لوازم بهداشتی، همچون اتفاقی که در چین رقم خورده است، نبوده‌ایم. در مقابل اما با عدم شفافیت و مسئولیت‌پذیری از سوی مسئولان زیر آتش شایعات هیزم بیشتری گذاشته‌ایم.
شایعاتی که به گفته روح الله مهرجو، پژوهشگر و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با «ابتکار» فضا را ملتهب‌تر کرده و مسئولان را در مدیریت شرایط با چالش مواجه کرده است. اما سوال اساسی‌تر این است که چرا شایعه ایجاد می‎شود. او می‌گوید: یکی از دلایل اصلی ایجاد شایعه، مراکز قدرت هستند که سعی می‌کنند با ایجاد شایعه موج‌هایی بیافرینند و به مقاصد خود که همانا ثروت، قدرت و سمت است دست یابند. در درجه دوم ناآگاهی برخی از مردم است که از صحت مطالب اطلاع پیدا نمی‌کنند و بدون جستجو آن خبر را نشر می‌دهند و بر اساس آن از خود واکنش نشان می‌دهند، به طوری که بلافاصله نسبت به خرید اقلام کالایی اقدام می‌کنند و باعث کمبود آن کالا می‌شوند. در درجه بعدی سودجویی اقتصادی است که باعث می‌شود افراد به منظور فروش محصولی و یا ارائه خدماتی به ایجاد شایعه بپردازند و مردم را تشویق به مصرف کنند. البته در این میان یک نکته حائز اهمیت وجود دارد و آن تفاوت تبلیغات و شایعه‌سازی است. بعضی اوقات افراد تحت تاثیر تبلیغات یک محصول را تهیه می‌کنند و گاهی شایعه ایجاد می‌شود که استفاده از یک محصول در حوزه فکری، جسمی مفید واقع می‌شود. تمایز این دو مورد را باید قایل شویم.
شایعه در جامعه ما دامنه‌دار است
مهرجو می‌گوید:‌ «واقعیت این است که شایعه در جامعه ما دامنه دار است و برخی از مردم به گسترش آن کمک می‌کنند. اما در واقع این دولت است که باید آموزش‌های لازم را به مردم ارائه دهد تا آنان مهارت لازم در تشخیص خبر درست را پیدا کنند. شایعات در زمان‌های معمولی آسیبی شاید به کشور وارد نکند اما در زمان بحران همچون شیوع کرونا ویروس می‌تواند اوضاع را از کنترل خارج کند. متاسفانه هر بار که بحرانی پیش می‌آید این مسائل در جامعه مطرح و نمود می‌یابد و با رفع بحران مجدداٌ فراموش می‌شود که شایعه‌سازی یکی از مشکلات امروز ما است. اما با این اوصاف اقدامی انجام نمی‌دهیم تا بحران دیگری فرا برسد. در حالی که باید در مدارس و دانشگاه‌ها اصول اولیه کسب خبر و مرجع‌شناسی را به افراد آموزش دهیم. بدون تردید دولت در هدایت افکار عمومی نقش به سزایی دارد و باید از رسانه‌ها و تریبون‌هایی که در دست دارد استفاده بهینه را انجام دهد.» این استاد دانشگاه می‌افزاید: «البته هستند مسئولانی هم که با اظهار نظر ناپخته به این مسائل دامن می‌زنند. نمونه‌اش همین مقایسه سخنان رئیس جمهوری کره جنوبی با رئیس جمهوری ما در باره کرونا که به مبحث مفصلی بدل شد. البته برخی از این اظهار نظرها در جامعه ما بازخورد نامناسبی می‌یابد و مسوولان را در مضیقه قرار می‌دهد. به عنوان مثال نمی‌توانند چندان بر خطر ویروس تاکید کنند چرا که جامعه ملتهب می‌شود و برخی به احتکار و سودجویی روی می‌آورند و نه می‌شود، بی تفاوت بود به طوری که دیدیم برخی از افراد تعطیلی را غنیمت شمرده به مسافرت رفتند. این در اصل معضلی است که در کشور ما وجود دارد و همواره دولت را در تنگنا قرار می‌دهد. البته دولت با ارائه آموزش صحیح می‌تواند بر این مساله فائق آید اما همیشه نگاه کوتاه مدت، انجام اقدامات موثر را ابتر می‌گذارد.»
تقصیر ماست؟!
اما در این بین دولت چه نقشی در این حوزه دارد؟ آیا فقط مردم در این ماجرا نقش و مسئولیت دارند؟ این سوالات شاید یکی از چالش‌برانگیزترین سوالات این روزهای در فضای مجازی باشد،‌ چراکه بسیاری در فضای مجازی با شنیدن خبر احتکار ماسک‌ها جامعه را ملامت کرده‌اند و انگشت‌ها را به سمت «مردم» گرفته‌اند. مهرجو در این باره می‌گوید: «اینکه چرا ماسک را احتکار کردند به همان دلیل که در زمان قحطی گندم را احتکار کردند. این اتفاق جدیدی در جامعه ما نیست و این مسئله هم به مناسبات تولید در جامعه بازمی‌گردد. ما ساز و کار مناسبی برای ثروت آفرینی در کشور نداریم و اقتصاد دولتی بر همه شئون کشور سایه انداخته است. وقتی تولید سود ده نباشد و برای کسب سود بیشتر، دلالی راهکاری ساده‌تر و البته پرچرب‌تر باشد، سوداگران از هر فرصتی برای ثروت اندوزی استفاده خواهند کرد. به ویژه در کشور ما که اقتصاد به شایعات زود عکس‌العمل نشان می‌دهد. بنابراین باید مناسبات اقتصادی را به سمتی سوق دهیم که افزایش تولید ناخالص داخلی ثروت بیافریند در این صورت نقدینگی مردم هم به جای اینکه به سمت احتکار کالا، مسکن، طلا و ارز و خودرو حرکت کند به سمت تولید سوق می‌یابد. این را هم به شما بگویم تا این مساله برطرف نشود، ما همچنان شاهد سوداگری در شرایط بحرانی و غیر بحرانی خواهیم بود. در شرایط معمولی نیز سوداگران ابتدا شایعه درست کرده و سپس به برداشت اقتصادی روی می‌آورند و تا زمانی که این شرایط قرار دارد ما همچنان شاهد سوداگری خواهیم بود.
راه برون رفت چیست؟
گرچه هنوز سایه کرونا بر سر ما سنگینی می‌کند اما قطعا جامعه ما بعد از کرونا هم با چنین مشکلاتی روبه‌رو است. مشکلاتی که ناشی از بی‌اعتماد با شایعه‌سازی بروز می‌کند، بنابراین باید از امروز به دنبال راهی برای حل این مشکل بود. این استاد دانشگاه در این باره می‌گوید: «همانطور که گفتم ابتدا باید دولت مهارت کسب خبر و تشخیص اخبار درست را به شهروندان بیاموزد و ساختار اقتصادی کشور را به سمت تولید سوق دهد. اخبار را صادقانه بیان کنیم چرا که با توجه به گستردگی وسایل ارتباطات جمعی امکان مقایسه و تجزیه و تحلیل گفته‌ها وجود دارد و اندکی کم دقتی باعث می‌شود، به پیکرده اعتماد مردم و رسانه‌ها خدشه وارد شود.»
اما در این بین وظیفه ما شهروندان چیست؟ مهرجو معتقد است: «ما باید شرایط را درک کنیم. به خود اجازه نشر هر خبری را ندهیم، هر خبری را درست نپنداریم تنها به اینکه در تلگرام یا اینستاگرام درج شده است، بسنده نکنیم و کسب اخبار را از منابع موثق دنبال کنیم. مردم باید خود را موظف بدانند، شتاب زده عمل نکنند فقط به خودشان نیندیشند، احتکار اقلام ضروری در داخل منازل به جز ایجاد تورم و گرانی عایدی برای مردم نخواهد داشت. تنها کافی است خودپسند نباشیم.»