اولین دستور خدا به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله)
بسم الله
شب‌زنده‌داری آن حضرت از شگفتی‌های سیره ایشان به‌شمار می‌آید. هر چند این دستورالعمل برای شخص پیامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» نازل شده است، امّا هرکس قصد سیر و سلوک دارد، با اجرای این دستورالعمل در حد توان خویش می‌تواند به مقاماتی عرفانی دست یابد.
«قُمِ اللَّیْلَ إِلاَّ قَلیلاً، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلیلاً، أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً» (سوره مزمل آیات 1-4)؛ پاره اى از شب به جز اندکى از آن را بر خیر و زنده بدار یا نصف آن را و یا کمى کمتر از نصف را . و یا اندکى بر نصف بیفزا و قرآن را شمرده شمرده بخوان .
بر این اساس، شب‌زنده‌داری آن حضرت از شگفتی‌های سیره ایشان به‌شمار می‌آید. هر چند این دستورالعمل برای شخص پیامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» نازل شده است، امّا هرکس قصد سیر و سلوک دارد، با اجرای این دستورالعمل در حد توان خویش می‌تواند به مقاماتی عرفانی دست یابد.
پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» نیمه دوّم شب را بیدار بودند. عبادت و نماز شب ایشان نیز متفرّق بود. به صورتی که دو رکعت نماز می‌خواندند و پس از کمی استراحت، مجدداً وضو می‌گرفتند و دو رکعت نماز دیگر به جا می‌آوردند و به همین صورت ادامه می‌دادند تا نزدیک اذان صبح که نماز شفع و وتر را می‌خواندند. و در هر صورت برای شب زنده داری اهمیّت ویژه‌ای قائل بودند. قرآن شریف نیز بر تهجّد و شب‌بیداری تأکید دارد.
مسلمان باید اوّل شب را به استراحت بپردازد و خود را برای شب زنده‌داری در دل شب آماده کند. ولی متأسّفانه برخی مسلمانان عکس آن عمل می‌کنند؛ به گونه‌ای که رسم شده است از اذان مغرب و عشاء تا نیمه شب بیدار باشند و از نصف شب تا صبح بخوابند. دستور اسلام که در قرآن مجید و روایات شریف اهل بیت«سلام الله علیهم» آمده است، استراحت در دو سوّم اوّل شب و بیداری در یک سوّم دیگر می‌باشد:
«... یَنَامُونَ فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّیْلِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَزِعُوا إِلَی رَبِّهِمْ رَاغِبِینَ رَاهِبِینَ طَامِعِین...» [من لایحضره الفقیه، ج 1، ص 481]
سیره پیغمبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» و ائمه اطهار«سلام الله علیهم» چنین بوده است که پس از اقامه نماز مغرب و عشاء و به جا آوردن نوافل، به استراحت می‌پرداخته‌اند و در نیمه دوّم شب بیدار بوده‌اند. علمای بزرگ، دانشمندان و کسانی که موفّقیّتی کسب کرده‌اند نیز از همین سیره تبعیّت کرده‌اند و در نیمه دوّم شب علاوه بر عبادت و راز و نیاز با خدای سبحان، به امور علمی و تحقیقی خود نیز رسیدگی می‌کرده‌اند. علمای بزرگواری نظیر علامه طباطبائی«ره» و مرحوم صاحب جواهر«ره»، در ذیل کتاب‌های ارزشمندی همچون تفسیر المیزان و جواهرالکلام، ساعت ختم مکتوبات یا حلّ مشکلات و سۆالات علمی خود را اندکی مانده به اذان صبح، نوشته‌اند.
پایبندی حضرات معصومین«سلام الله علیهم» به شب زنده‌داری و اهتمام بزرگان دین به این امر مهم، حاکی از اهمیّت فوق‌العاده احیاء و شب بیداری در مکتب انسان ساز اسلام است. به همین جهت احیاء و شب زنده‌داری به عنوان یکی از مستحبّات مۆکّد در شب‌های قدر تعیین شده است؛ بنابراین اهل معرفت نیز باید شب زنده‌دار باشند.
البته سالک باید به دو نکته مهم در خصوص شب بیداری توجّه داشته باشد: اوّل آنکه مراقب باشد اوقات خود را به بطالت نگذراند و احیاء او همراه با توجّه به حضرت حق باشد. دوّم آنکه شب بیداری او برای انجام وظایف روزانه و به جا آوردن واجبات، مضر نباشد. به همین جهت، توصیه می‌شود اوقات خود را تقسیم نماید و به میزان کافی استراحت کند، تا هم توفیق شب زنده‌داری را از دست ندهد و هم از تحصیل و کار و وظایف دیگر غافل نماند.
سالک باید بداند که بدون احیاء شبانه به جائی نمی‌رسد. لااقل باید یک ساعت قبل و بعد از اذان صبح بیدار باشد. معنا ندارد کسی قصد سیر و سلوک داشته باشد، ولی هنگام اذان صبح خواب باشد. کسی که هنگام طلوع فجر خواب باشد، مورد نفرین حیوانات است تا چه رسد به نفرین ملائکه. و از برکاتی که سحرگاهان نصیب اهل دل می‌شود، محروم می‌ماند.
دوش وقت سحر از غصّه نجاتم دادند و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
از این‌رو، به کسانی که قصد سیر و سلوک و خودسازی معنوی دارند توصیه می‌شود به هر اندازه که در توان ایشان است ـ هر چند از کار روزانه بسیار خسته باشند ـ حداقل نیم ساعت قبل از اذان صبح تا نیم ساعت بعد از اذان صبح به عبادت بپردازند. در این یک ساعت خیلی کارها می‌توان کرد. همانطور که قبلاً نیز بدان اشاره شد، طالب معرفت باید قبل از نماز صبح، نماز شب بخواند و پس از اقامه نماز صبح (حتّی المقدور به جماعت)، دقایقی به تلاوت قرآن شریف بپردازد و در ابتدای روز، با قرآن کریم انس بگیرد.
بعد از آن، یک توسّل روزانه به محضر مقدّس چهارده معصوم«سلام الله علیهم»، داشته باشد. پیامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» و حضرت زهرا«سلام الله علیها» را با زیارات مختصری که در کتاب مفاتیح الجنان آمده است، زیارت کند و زیارت جامعه کبیره را بخواند. در این صورت، نماز شب و نماز صبح خود را در افضل اوقات اقامه کرده و به قرآن کریم و عترت«سلام الله علیهم» که دو بال پرواز هستند، متوسّل شده است. مداومت روزانه بر این برنامه صبحگاهی، در پیشرفت سیر و سلوک اثرات فراوانی دارد. موفّقیت انسان در زندگی و تأمین آتیه نیز، به بیداری و عبادت سحرگاهان بستگی دارد.
